اگر چه اینك قامت استوار، سرافراز و پر شكوه حوزه هزار ساله نجف اشرف با جنایات و فشار جاهلان متعصب و بوجهلیان شب پرست خمیده تر و هجوم بر این پایگاه قداست و معرفت فزون تر شده است، ولی ستارگان درخشنده آن شهر دانش و دانایی هرگز در آسمان فضیلت غروب نخواهند كرد؛ همان مردان بزرگی كه علم و عمل را با رنگ و بوی ولایت آمیختند و در جوار بارگاه امام امیرالمؤمنین(ع) در راه هدایت و معرفت و دستگیری از ایتام آل محمد(ص) لحظه ای آرام نگرفتند.

یكی از تربیت یافتگان مكتب علوی، عالم عامل، فقیه گرانقدر و استاد فرزانه آیت الله حاج شیخ مجتبی لنكرانی می باشد. آن بزرگوار، در سالیان متمادی تدریس و تبلیغ در سامرا، نجف و اصفهان همواره سرچشمه بركت و هدایت بود.

پدر ایشان آیت الله آقا شیخ حسن بن شكور بن حاتم بن احمد لنكرانی نجفی، از دانشمندان محترم و صاحب نام حوزه نجف اشرف بود. وی در سال 1280 ه . ق. در قریه «الوادی» در منطقه لنكران قفقاز متولد شد ودر نهم جمادی الاول سال 1361 درگذشت. در اوان جوانی برای كسب علوم اسلامی، راهی نجف اشرف شد و در محضر اساتید و بزرگان به تحصیل پرداخت و به مقام بلند اجتهاد نایل شد. علامه آقا بزرگ

صفحه 12

تهرانی در خصوص وی آورده است:

«او از صالحین، پرهیزكاران و نیكان بود و از جمعی از اساتید و مشایخ ما روایت می كرد؛ همچون: میرزا حسین خلیلی، سید محمد علی شاه عبدالعظیمی و سید حسن صدر و از او روایت می كند شیخ علی اردو بادی...»(1)

ایشان تألیفات و تقریرات و حواشی بسیاری داشت و دارای رساله عملیه نیز بود. از تألیفات او می توان: «نتایج الافكار فی فهم كلمات الائمة الاطهار»(2) را نام برد.

در این خاندان و در مهد تربیت چنین پدری دانشمند، آقا مجتبی لنكرانی به سال 1315 قمری در نجف اشرف پا به عرصه گیتی نهاد. ایشان در سایه هدایت و ارشاد پدر فرهیخته اش، مقدمات و مراتب تحصیل و رشد را طی نمود و وارد دریای مواج دانش و تقوا در حوزه علمیه نجف اشرف گردید.
اساتید

حاج شیخ مجتبی لنكرانی، علاوه بر استفاده از محضر نورانی پدر گرامیش، در خدمت تنی چند از بزرگان حوزه نیز بوده است كه مختصراً به معرفی آنان می پردازیم.

1 - حاج میرزا ابوالهدی كلباسی: ایشان فرزند آیت الله ابوالمعالی محمد بن ابراهیم كلباسی اصفهانی و از شاگردان برجسته صاحب «عروه» و صاحب «كفایه» است. در فقه و اصول، صاحب نظر و در رجال، متبحر بوده است و در سال 1356 قمری درگذشت. از آثار اوست: «البدر التمام»، «الصراط المستقیم»، «الدرالثمین» و «حاشیه بر كفایه»(3).

2 - آیت الله آقا سید ابوتراب خونساری: او از بزرگ ترین مدرسان حوزه نجف اشرف به شمار می رود و از محضر اساتیدی چون: شیخ محمد حسین كاظمی، مولی

صفحه 13

لطف الله مازندرانی و شیخ حبیب الله رشتی استفاده برده است و آثاری مانند: «سبیل الرشاد فی شرح نجاة العباد»، «قصد السبیل»، و «مصباح الصالحین» از او به یادگار مانده است. در جمادی الاول 1346 قمری در گذشت و در وادی السلام مدفون شد.(4)

3 - علامه محمد جواد بلاغی: او را پایه گذار علم كلام نوین در حوزه نجف اشرف دانسته اند. از اساتید بزرگی مثل حاج آقا رضا همدانی، سید محمد هندی، شیخ محمود طه نجف و صاحب «كفایه» بهره جست. پس از چندی به سامرا هجرت نمود و ضمن استفاده از محضر میرزای شیرازی دوم، در ركاب ایشان در نهضت استقلال طلبی علمای عراق حضور یافت.

او قلمی روان و سبك نویسندگی شیوایی داشت. رقم تألیفات علامه بلاغی، بیش از چهل جلد می باشد. این دانشمند پر تلاش، در شعبان 1354 قمری به ملأ اعلی پرواز كرد.(5)

آیت الله حاج شیخ مجتبی لنكرانی، فلسفه و كلام را از خرمن انبوه دانش علامه بلاغی، فرا گرفت و تعلیمات این استاد در شكل گیری شخصیت علمی او اثری به سزا داشته است.

4 - آیت الله العظمی آقا سید ابوالحسن اصفهانی: از مراجع بزرگ شیعه (م 1365ق).

5 - آیت الله العظمی آقا ضیاء الدین عراقی: از مدرسین معروف و مشهور(م 1361ق.).

6 - آیت الله العظمی میرزا حسین نائینی: از اصولین بزرگ (م 1355 ق).

7 - آیت الله العظمی شیخ محمد حسین كمپانی: از مدرسین مبرز و مشهور (م 1361 ق).

حاج شیخ مجتبی در محضر چهار استاد اخیر، فقه و اصول را به كمال فرا گرفت و

صفحه 14

خود به مقام بلند استادی نایل آمد.

8 - آیت الله العظمی سید محمد فیروز آبادی.(6)

9 - آیت الله آقا میرزا علی ایروانی.

10 - آیت الله شیخ محمود شیرازی.

11 - آیت الله شیخ عبدالحسین رشتی.

12 - آیت الله شیخ كاظم شبستری تبریزی.

13 - آیت الله شیخ مرتضی محلاتی.

14 - آیت الله شیخ مرتضی طالقانی.

15 - آیت الله سید حسین بادكوبه ای.

16 - آیت الله حاجی فاضل نیشابوری.

17 - آیت الله شیخ محمد صادق نحوی بروجردی.

حاج شیخ مجتبی علاوه بر تسلط به مبانی فقه و اصول، در حدّ عالی به علومی چون تاریخ، ادبیات، شعر، لغت و كلام آشنا و دارای تبحر و تخصص بود. محقق ارجمند، مرحوم آقا سید عبدالعزیز طباطبایی، كه خود از شاگردان ایشان است، درباره او نوشته است:

«او دانشمند ادیبی بود كه در بسیاری از علوم دست داشت.»(7)

ایشان در ایام تحصیل، مدتی با مرجع عالیقدر شیعه، مرحوم آیت الله العظمی خوئی(ره) و مرحوم آیت الله العظمی سید عبدالهادی شیرازی(ره) هم بحث بود و با افرادی همچون حضرات آیات: حاج شیخ علی محمد بروجردی، حاج شیخ ابوالفضل خوانساری و صامت قزوینی (8)، دوستی و الفت مخصوص داشت.

صفحه 15
مهاجرت به سامر

شهر سامرا و حرم ملكوتی عسكریین(ع)، از دیر باز به علت سكونت اهل تسنن و كمی شیعیان، همواره محیطی غربت افزا و حزن آور برای دوستداران این دو امام همام داشت. از این رو میرزای بزرگ شیرازی(ره)، در سال 1291 ه . ق با هجرت به این شهر و تأسیس حوزه بزرگ درسی، گرد مظلومیت و غبار غربت را از رخسار آن زدود؛ ولی بعد از درگذشت میرزا و انتقال مجدد پایگاه مرجعیت شیعه به نجف اشرف، باز هم شهر سامرا و حوزه آن از وجود و حضور دائم علما و فضلا خالی شد.

پس از سال ها در زمان مرجعیت مرحوم آیت الله العظمی بروجردی(ره) ایشان تصمیم به اعزام نماینده ای قوی به سامرا گرفتند تا ضمن تدریس و تبلیغ و اداره حوزه این شهر، پایگاه شیعه را تقویت كند. بدین منظور آیت الله حاج شیخ مجتبی لنكرانی را انتخاب كردند كه ضمن برخورداری از وجاهت و موقعیت مطلوب بین علما و فضلای نجف اشرف، خود مدرسی زبردست و صاحب كرسی تعلیم و تربیت بودند. این مهم به وسیله آیت الله حاج شیخ نصرالله خلخالی، نماینده آیت الله العظمی بروجردی(ره) در نجف اشرف، به حاج شیخ مجتبی ابلاغ شد و ایشان به این شهر هجرت كردند.

بعد از درگذشت مرحوم آیت الله بروجردی(ره)، آقا مجتبی لنكرانی از سوی مرحوم آیت الله سید احمد خوانساری(ره) و با حمایت و كمك ایشان چند سالی در سامرا ماند.(9)

او در سامرا حوزه گرمی را تأسیس كرد و شاگردانی گرد آورد. حضور این شخصیت گرانقدر شور و نشاط تازه ای در شیعیان و طلاب این شهر ایجاد نمود.

به دنبال هجرت شیخ مجتبی به سامرا، تعداد زیادی از شاگردان ایشان در نجف نیز برای استفاده از محضر استاد به این شهر هجرت كردند. در هر سال، در ماه مبارك

صفحه 16

رمضان، كه طبق روال همیشگی، ایشان درس عقاید و كلام برقرار می كردند، مرحوم حاج شیخ نصرالله خلخالی، طلاب و فضلای حوزه نجف را تشویق می كرد كه با استفاده از ایام تعطیلی دروس حوزه، به سامرا مسافرت كنند و از مباحث اعتقادی حاج شیخ مجتبی بهره برده و موجِب تقویت ایشان در آن شهر غریب شوند.

توقف او در سامرا حدود نُه سال به طول انجامید و مجدداً به نجف اشرف بازگشتند.
هجرت به ایران

حكومت بغداد كه همیشه حضور بزرگان حوزه را در این كشور مخل و مزاحم خود می دید، در جهت فشار و تضعیف حوزه كهنسال نجف اشرف از هیچ تلاشی فروگذار نمی كرد.

در سال 1391 ه . ق، این تهدیدات و آزارها به نهایت رسید و موجب شد عده زیادی از علمای ایرانی الاصل این دانشگاه نورانی، مجبور به ترك موطن خود شوند. در پی آن حوادث، مرحوم آیت الله لنكرانی نیز به ایران هجرت كرد و از آنجا كه با علمای اصفهان ارتباط و انس زیادی داشت و بسیاری از شاگردان ایشان نیز اصفهانی بودند - و حتی محل تدریس وی در نجف در مدرسه صدر كه مدرسه اصفهانی ها محسوب می شد، قرار داشت. - ، آن مرحوم بعد از مراجعت به ایران، دعوت علما و مردم اصفهان را جهت سكونت در این شهر پذیرفت و آنجا رحل اقامت افكند.

آقا شیخ مجتبی ضمن تدریس در اصفهان، با منبرهای معنوی و اعتقادی خود به تحكیم مبانی دینی و معارف ولایی مردم نیز می پرداخت و طی سالیان طولانی، تعداد زیادی از فضلا و جویندگان زلال ناب علم و فضیلت و تقوا، از گفتار و كردار روشن زندگی این اسوه فضیلت بهره ها می بردند.

صفحه 17
شاگردان

آیت الله لنكرانی را باید از اساتید موفق حوزه به شمار آورد؛ چه او از همان عنفوان جوانی در حوزه نجف اشرف به تدریس مقدمات و سپس سطح پرداخت. وی سال ها در سامرا (مدرسه میرزای شیرازی)، در نجف (مدرسه صدر) و در اصفهان (مدرسه صدر و مدرسه جلالیه) مشغول به تدریس بود. فرزند محترمشان جناب حجة الاسلام آقا شیخ عبدالله لنكرانی برای نگارنده، نقل نمود:

«در بعضی خانواده ها پسر، پدر و پدربزرگ، شاگرد مرحوم حاج شیخ مجتبی بوده اند و تدریس ایشان به صورت مداوم تا نزدیك هشت ماه به رحلتشان ادامه داشت.»

ایشان در نجف در مدرسه صدر و در سامرا در مدرسه میرزای شیرازی و در اصفهان صبح ها در مدرسه صدر بازار و عصرها در مدرسه جلالیه احمد آباد مشغول تدریس بودند. دقت، ظرافت، بیان شیوا و اخلاق نیكوی آن بزرگوار كه با شوخ طبعی و خوش رویی همراه بود، باعث می شد تعداد زیادی از فضلا در محفل او حضور یابند و از دریای علومش استفاده كنند.

فاضل محترم جناب حجةالاسلام و المسلمین ناصری قوچانی كه از شاگردان و علاقه مندان نزدیك آن مرحوم بوده و شرحی بر مبحث تعادل و تراجیحِ رسائل با استفاده از افادات استاد نوشته است.(10) از آیت الله لنكرانی نقل می كند:

«بنده سی دوره «رسائل»، بیست و پنج دوره «مكاسب» و بیست وهشت دوره «كفایه» را برای طلاب تدریس كرده ام.»

از میان شاگردان ایشان افراد ذیل را می توان نام برد:(11)

حضرات آیات و حجج اسلام: شهید شیخ مرتضی بروجردی؛ سید عبدالعزیز طباطبائی؛ شیخ محمد اسحاق فیاض؛ آقا رضی شیرازی؛ سید علی گلپایگانی؛

صفحه 18

راستی كاشانی؛ شیخ احمد معرفت؛ شیخ معین خفاجی؛ شیخ محمد باقر مدرس سلطان آبادی؛ سید علی علم الهدی؛ شیخ مصطفی هرندی؛ شیخ عبدالرسول واعظی؛ شیخ محمدرضا ناصری قوچانی؛ سید محمدحسن طالقانی؛ سید محمد اصغر مروج؛ سید محمّدرضا خرسان؛ سیدمحمّد جزایری؛ سید كلب عابدالرضوی؛ سید محمّد مهدی خلخالی؛ سید علی میلانی؛ سید باقر مهری؛ سید عبدالعظیم كندی؛ سید محمّد جواد جلالی حسینی؛ سید جعفر علم الهدی؛ سید فاضل میلانی؛ سید یوسف طباطبائی؛ شیخ جواد دشتی؛ شیخ احمد دشتی و شیخ محمد علی اسلامی.
آثار

آثار مكتوب آن فقید عبارتند از:

1 - تقریرات فقه و اصول اساتید بزرگی چون: آقا ضیاء عراقی، آقا سید ابوالحسن اصفهانی و میرزا حسین نائینی.

2 - دیوان شعر به نام «گلستان حاتمی»؛ كه مشتمل بر اشعار عربی و فارسی، در توحید، عقاید و مدح پیامبركرم(ص) و ائمه اطهار(ع) است.

3 - و كتابی در عقاید و كلام به نام «اوفی البیان»؛ این كتاب، كه تنها اثر مطبوع آیت الله لنكرانی است، در شرح «منظومه منجیه» از مرحوم سید محمد تقوی، فرزند آیت الحق مرحوم سید مرتضی كشمیری، می باشد. حاج شیخ مجتبی به جهت علاقه به این قصیده و اشتمال آن بر اصول اعتقادات، آن را شرح نموده و در سال 1375 ق، به چاپ رسانده است. بعضی از مباحث این كتاب عبارت است از: صفات ثبوتیه و سلبیه، عدل، نبوت، امامت، معاد، شفاعت، رجعت و چند قصیده در مدح اهل بیت(ع).

صفحه 19
اخلاق و سلوك

آن بزرگوار از مصادیقِ «دعاة الناس بغیر السنتهم» بود. تواضع، ادب، خوش رویی، زهد و تقوای وی مورد تحسین و اعتراف دوستان و آشنایان و همه كسانی است كه او را از نزدیك می شناختند و محضر شیرین و بی آلایشش را درك كرده اند. با وجود گذشت سال ها از رحلت آن عزیز، هنوز لطایف، ظرایف و خاطرات او در یادها باقی مانده است.

صفای باطن و پكی نفس و بی آلایشی آن عالم عامل، چنان بود كه مورد توجه همه بزرگان، علما و مردم واقع می شد.

مرحوم رازی درباره اش نوشته است:

«ایشان گذشته از مقام علم و فضل، عالمی پارسا و موصوف به تقوا و دارای ملكات فاضله اخلاقی و محامد آداب و محاسن اخلاق و مبرّا از تظاهرات و بسیار متواضع و خلیق می باشند.»(12)

از تصدّی امامت جماعت به شدّت پرهیز داشت و به وعظ و منبر اهتمام ویژه داشت. لذا در اصفهان شب های ماه مبارك رمضان در حسینیه مرحوم عمادزاده از مسائل اعتقادی و محبت و ولایت ائمه اطهار(ع) سخن می گفت و محضر او میعاد جویندگان معرفت و هدایت بود.

تواضع آن بزرگوار نیز زبانزد همه نزدیكان او است. شاگرد فاضل ایشان، آقای ناصری نقل نمودند:

«بنده بارها می دیدم آقا شیخ مجتبی در ملاقات با مرحوم آیت الله العظمی آقا سیدعبدالهادی شیرازی، خم می شد تا دست ایشان را ببوسد. و این در حالی است كه با آن مرجع عالی قدر هم بحث و هم دوره بود؛ اگرچه آقا سید عبدالهادی اجازه نمی داد و از دست بوسی ممانعت می كرد.»

صفحه 20
درگذشت

عالم جلیل، مدرس فاضل، ادیب فرزانه، آیت الله حاج شیخ مجتبی حاتمی لنكرانی نجفی پس از عمری مجاهده و تلاش در راه تعلیم و تعلّم و تبلیغ معارف الهی و ترویج مبانی شیعه و خدمت به مكتب جانبخش اهل بیت(ع) و زندگی پك، بی آلایش و زاهدانه، پس از مدت كوتاهی بیماری در بیست و چهارم فروردین سال 1365 (بیستم شعبان 1406 ه . ق) در اصفهان دار فانی را وداع نمود و به جوار قرب الهی پر كشید. جنازه آن مرحوم روز بعد در میان حزن و اندوه مردم قدرشناس اصفهان و تألم شدید شاگردان و ارادتمندانش از حسینیه مرحوم عمادزاده به مدرسه صدر تشییع شد و پس از اقامه نماز به وسیله مرحوم حضرت آیت الله سید مصطفی مهدوی، به قم منتقل گردید و در حجره 25 صحن بزرگ، در جوار آستان حضرت فاطمه معصومه(س) آرمید.
پی نوشت ها:

1 - نقباء البشر، ج 1، ص 465 .

2 - الذریعه، ج 24، ص 45 .

3 - رك: نقباء البشر، ج 1، ص 81 .

4 - ر ك: ریحانة الادب و نیز نقباء البشر، ج 1، ص 28 .

5 - ر ك: نقباء البشر، ج 1، ص 323 .

6 - بقیه اساتید آیت الله لنكرانی را فرزند ایشان از قول آن مرحوم ذكر كر.

7 - الغدیر فی التراث الاسلامی، محقق طباطبائی،.

8 - آیت الله آقا میرزا عبدالرحیم صامت قزوینی از شاگردان مكتب اساتیدی چون آقا ضیاء عراقی، میرزا حسین نائینی و آقا سیدابوالحسن اصفهانی بود كه در قزوین به تدریس و تبلیغ مشغول بود و اخیراً به رحمت ایزدی پیوست .

9 - نقل از حجة الاسلام آقا شیخ عبدالله لنكرانی .

10 - جواهر العقول فی شرح فوائد الاصول، ص 6 .

11 - نام كثر شاگردان ایشان را از «المنتخب من اعلام الفكر و الادب» و تعدادی را نیز از زبان شاگردانشان در قم نقل نمودیم .

12 - گنجینه دانشمندان، ج 3، ص 106 .